To był elementarz!

Falski z wykształcenia był inżynierem mechanikiem po Politechnice Warszawskiej. Podczas studiów, na początku XX wieku, korzystał też z wykładów prowadzonych przez najwybitniejszych przedstawicieli polskiej inteligencji na Uniwersytecie Latającym (zajęcia odbywały się w różnych miejscach i w tajemnicy przed carską policją). Po ukończeniu Politechniki w 1904 r. szukał pracy w zawodzie, ale nie znalazł. Został prywatnym nauczycielem w zamożnym domu Meyerów pod Warszawą. Tak to wspominał: "Zgodziłem się na tę propozycję traktując ją po trosze jako zajęcie trymczasowe, ale bez większego też żalu za techniką, gdyż w związku z uczęszczaniem na Uniwersytet Latający i z dzałalnością w kółkach uczniowskich zainteresowania moje przechyliły się wówczas ku humanistyce".

Pomysł na podręcznik

[obrazek2] Pedagog, działacz oświatowy, z wykształcenia inżynier mechanik. W młodości działacz PPS. Wybitny specjalista w dziedzinie ustroju i organizacji szkolnictwa. W latach 1919-39 organizował i kierował ośrodkiem badań statystycznych przy Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. W 1931 r. został ekspertem Ligi Narodów ds reorganizacji szkolnictwa w Chinach. Podczas okupacji pracował w warszawskim urzędzie miejskim, uczestniczył w przygotowywaniu systemu oświaty po wojnie. Od 1945 r. pracował w Ministerstwie Oświaty, skąd po kilku latach odszedł do Polskiej Akademii Nauk w wyniku konfliktu z kierownictwem resortu. W latach 1954-65 kierował Pracownią Ustroju i Organizacji Oświaty PAN. Autor najpopularniejszego polskiego elementarza XX wieku - pierwsze wydanie w 1910 r., ostatnie w 1975. (fot. Archiwum)Po rewolucji 1905 roku Falskiemu udało się przedostać do zaboru austriackiego. W Krakowie zgłębiał wiedzę pedagogiczną. Los ponownie zetknął go z domem Meyerów - miał kontynuować opiekę nad synem państwa Meyerów, którzy w obawie o zdrowie dziecka zaplanowali spędzić dwa lata w kurortach Włoch i Francji.
Podczas nauczania Falski zaobserwował pewne prawidłowości. Dotąd ćwiczono dzieci najpierw w rozpoznawaniu liter i sylab, a następnie w składaniu z nich wyrazów. Tymczasem jego uczeń "niektóre wyrazy odczytywał od razu gładko i szybko, nad innymi mozolił się, składał, dukał, z trudem sobie radził. Wyjaśnił mi, że niektóre wyrazy, kiedy zamknie oczy, widzi, jak wyglądają napisane, nie może sobie natomiast wyobrazić wyglądu innych. Do pierwszych (...) należały wyrazy krótkie, dobrze znane, zapewne częściej spotykane w czytaniu".
To spostrzeżenie stało się impulsem dla zupełnie nowego pomysłu na elementarz. Naukę czytania i pisania oparł Falski na rozróżnieniu najprostszych wyrazów ułożonych w krótkie zdania i kojarzeniu tych wyrazów z kształtem liter. I teraz wiemy już, dlaczego na początku była Ala, As, Ola i lala Oli - Lola oraz osa, co lata i lata.

Pisane, a nie drukowane

Falski przeprowadził też sondaże z udziałem dzieci z podwórka, przy którym mieszkał oraz na krakowskich Plantach. Na obrazkach umieszczał proste napisy. Chciał wiedzieć, czy dzieci mogą rozpoznać całe wyrazy bez uprzedniego składania ich z liter i sylab. Ten eksperyment spowodował, że w nowym elementarzu autor użył, wbrew dotychczasowej praktyce, liter pisanych, a nie drukowanych. Chodziło o to, by dzecko łączyło czytanie z pisaniem, co miało ułatwić kojarzenie kształtów i brzmień wyrazów. Równocześnie według podobnych zasad zaczęto opracowywać elementarze w Anglii, co Falski przyjął z satysfakcją.
Pierwsza wersja elementarza pt. "Nauka czytania i pisania dla dzieci" ujrzała światło dzienne w w 1910 r. Mimo że elementarz był dość drogi (1,5 rubla), 10 tys. nakładu rozchodziło się szybko.

Dzieło na całe życie

Tak można powiedzieć o elementarzu Falskiego, na którym uczyło się kilka pokoleń uczniów aż do końca lat 70 ubiegłego stulecia. Autor pracował nad tym podręcznikiem do końca długiego życia.
W okresie międzywojennym ukazały się wersje: dla dzeci miejskich i wiejskich, dla żołnierzy i cywilnych analfabetów (w tamtym czasie odsetek analfabetów wśród dorosłych był wysoki).
W latach 50 ogłaszano konkursy na nowy elementarz, ale nie wyłoniły one dzieła, które mogłoby konkurować z "Elementarzem" Falskiego. Z dzisiejszych podręczników czytania i pisania, których jest kilka, nie wyłonił się jeszcze taki, który zająłby miejsce książki Mariana Falskiego.

Falskiego zasady nauki czytania

1. Rozpoczynać nauczanie od wyrazów i zdań prostych, nie od litery.
2. Poznawanie liter i zgłosek winno być produktem analizy wyrazów.
3. Tekst do czytania winien składać się ze słów znanych dziecku.
4. Wyrazy powinny być przeważnie jednosylabowe.
5. Przy nauczaniu czytania trzeba posługiwać się rysunkiem.
6. Zaczynać nauczanie od tekstu pisanego, nie drukowanego.

Falski sprzedaje się najlepiej

AGNIESZKA NOWOTNA - księgarnia "Nowa" w Rzeszowie:

Reprint "Elementarza" Falskiego to najlepiej sprzedająca się książka. Często kupują ją osoby wyjeżdżające za granicę - dla wnucząt, siostrzenic, bratanków i chrześniaków. Kupują też rodzice pierwszoklasistów, oprócz obowiązujących podręczników. Wiele osób kupuje ten elementarz z sentymentu po prostu. Sprzedaliśmy wszystkie, ale zamówiliśmy nową partię, właśnie ją dostaliśmy.

Dziś stosuje się nowoczesne metody

TERESA LEW - nauczycielka w SP Nr 17 w Rzeszowie, doradca metodyczny nauczania początkowego przy Podkarpackim Ośrodku Doskonalenia Nauczycieli:

Falski naukę czytania związał ściśle z nauką pisania i to było bardzo istotne odkrycie na początku XX wieku. Dziś sprawdza się inne, nowoczesne metody nauczania. Popularność elementarza Falskiego wynika z sentymentu - wszyscy się na nim uczyliśmy. Dziś jest on, co do doboru treści, mocno archaiczny, np. w ruchu ulicznym uczestniczą konne zaprzęgi; dzeci słuchają radia, które honorowo stoi na środku stołu; w elementarzu w ogóle nie występuje tak istotny wynalazek, jak telewizor czy telefon.

Rodzice skarżą się na dzisiejsze podręczniki

KRYSTYNA WASZKOWSKA-WÓJCIK - Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna Nr 2 w Rzeszowie:

Tajemnica sukcesu elementarza Falskiego polega na tym, że jest bardzo dobrze zrobiony, spójny, uwzględnia potrzebę utrwalania wiedzy. Treści są wyraziste, współgrają z emocjami dzieci, teksty wiążą się ściśle z obrazkami.
Słabością dzisiejszych podręczników pisania i czytania jest brak wyrazistości, co powoduje, że nabyta wiedza staje się nietrwała. Nie uwzględniają one także potrzeby utrwalania wiedzy. Skarżą się na to rodzice. Zresztą, sama jestem matką i widzę te słabości. Nie dziwi mnie, że rodzice pierwszoklasistów kupują także Falskiego.
Korzystano z następujących publikacji: 1) Ryszard Wroczyński, Marian Falski i reformy szkolne w Rzeczypospolitej, Warszawa 1988; 2) Nowa Encyklopedia Powszechna, Warszawa 1995; t. 2