Cerkiew w Radrużu - perła Roztocza

Nic dziwnego, że rozpoczęto starania o wpisanie greckokatolickiego zespołu z cerkwią obronną p.w. św. Paraskewy w Radrużu na listę światowych dóbr kultury UNESCO.

Radruż jako osada istniał już w 1444 roku. Wioskę lokowano na prawie wołoskim. Kolejne wzmianki mówią nam, że była tu parafia i cerkiew ruska.

- Był też kamieniołom, z którego mieszkańcy wydobywali wapienne ciosy. Na nich posadowiono niejedną chatę i zbudowano solidny mur, jak choćby ten który okala cerkiew - mówi Janina Kulczycka z Powiatowego Centrum Kultury i Sportu w Lubaczowie. Od niedawna jest "klucznikiem" w cerkwi, a o rodzinnym Radrużu wie prawie wszystko.

Kiedyś szumiało tu ciepłe morze

Wszechobecny wapień nie znalazł się tu przypadkowo. Obszar obecnego Roztocza był dnem ciepłego morza mioceńskiego.

- W miejscu, gdzie teraz stoi cerkiew, 17 milionów lat temu była rafa koralowa - wyjaśnia dr Marek Wiśniewski, miłośnik Roztocza i autor publikacji regionalistycznych o tym rejonie.

Pani Janina mieszka kilkaset metrów od cerkwi. Kiedy dowiaduje się, że zbieramy materiał do cyklu "Szlakiem cudów Podkarpacia", nie kryje zadowolenia. Lubi czytać o zabytkach i sama chętnie podzieli się swoją wiedzą o "cudzie z Radruża".

Bierze z półki klucze i piaszczystą drogą prowadzi nas pod solidne wrota w wapiennym murze okalającym zabytek. Zgrzyt nieoliwionych zawiasów i naszym oczom ukazuje się posadowiona na niewielkim wzniesieniu drewniana cerkiew p.w. św. Paraskewy.

- Zbudowano ją głównie z modrzewia i dębiny - mówi dr Wiśniewski gładząc ręką spatynowane czasem belki.

Czy wiesz że...

Czy wiesz że...

W skład zespołu cerkiewnego wchodzi 20 ogromnych lip pamiętających czasy króla Jana III Sobieskiego.
Pokłady wapieni mioceńskich eksploatowane dzisiaj choćby w pobliskim Bruśnie Starym. Mają około 20 metrów grubości.
W pobliskim Horyńcu Zdroju zachował się dawny prywatny teatr dworski z lat 1843-1846. Dla gości Ponińskich występowały tu zespoły aktorskie ze Lwowa i Wiednia.
W rejonie Oleszyc, Cieszanowa i Horyńca 21 dywizja piechoty gen. Józefa Kustronia 15-16 września 1939 r. toczyła ciężkie boje z Niemcami

Żelazne gwoździe zamiast drewnianych ćwieków

Świątynię zapewne fundował w 1583 roku starosta lubaczowski Jan Płaza herbu Topór. W latach późniejszych belki pokryto piękną polichromią. Do dzisiaj, oprócz wyposażenia w postaci mens bocznych ołtarzy, ładnej ambonki czy kamiennej chrzcielnicy, zachowały się spore fragmenty cennych polichromii z 1648 r.

Po II wojnie, kiedy nie była już miejscem kultu, popadała powoli w ruinę. Nowe życie tchnęli w nią konserwatorzy w latach 1963-1965.

- Ale popełniono wtedy spore błędy - podkreśla Wiśniewski. - Choćby taki kardynalny, że zamiast przybijania gontów drewnianymi ćwiekami, bito żelazne gwoździe. Bo było taniej.

Dzisiaj cerkiew pełni funkcje muzealne i przyciąga tysiące turystów.

Cerkiew jak pudło fortepianu

Świątynia o późnogotyckich cechach ma typowy, trójdzielny układ: babiniec, nawa i prezbiterium zbudowane na jednej osi. Charakterystyczny, niespotykany na Roztoczu dach namiotowy zwieńczony jest czworoboczną kopułą zrębową z gontową "latarnią" i potężnym wykutym z żelaza krzyżem jerozolimskim. Nakrywa prezbiterium. Pozostałe części przykryto dachem dwuspadowym z drewnianych gontów.

Turystów często dziwi potężna "dziura" w ścianie pomiędzy nawą a prezbiterium. Pani Janina niedawno odkryła jej przeznaczenie. Stało się to wtedy, kiedy cerkiewkę zwiedzał znany aktor Jan Nowicki z grupką studentów. Zapadał wieczór. Weszli do środka. Nagle młodym przyszło do głowy, żeby coś zaśpiewać. Jedna z dziewczyn zaintonowała "Ave Maria".

- Poczułam nagle, że powietrze w prezbiterium, gdzie staliśmy, dosłownie porusza się - opowiada Janina Kulczycka. - Że za moment kopuła zawali się nam na głowy. Odruchowo wszyscy odskoczyliśmy pod ściany i przywarliśmy ze strachu plecami do desek. To było niesamowite przeżycie - wspomina niedawne zdarzenie. Studentka śpiewała w cerkwi ale słychać ją było - jak się okazało - daleko we wsi. Taki otwór w drewnianej ścianie sprawia, że wnętrze świątyni staje się pudłem rezonansowym. Niczym fortepianu albo gitary.

Jak dojechać

Jak dojechać

Drogą około 3 km na południe od Horyńca Zdroju. Z głównej krzyżówki w Radrużu, gdzie szosa skręca w prawo, my udajemy się w lewo by po ok. 100 m spaceru stanąć u furty cerkiewnej.

A w soboty pod soboty

Marek Wiśniewski opowiada ciekawe historie o zadaszeniu wokół cerkwi. Wsparte na drewnianych słupach "soboty" są popularne w cerkwiach i kościółkach karpackich.

- Jedyne zachowane soboty na Roztoczu możemy zobaczyć tylko tutaj - wyjaśnia nasz przewodnik. Czemu służyły? Wyjaśnienie jest proste. Przed soborem watykańskim msze odprawiano tylko do godziny 11. Żeby zdążyć na "sumę", pielgrzymi, którzy mieszkali bardzo daleko, przychodzili już w sobotę. Tu pod tymi podcieniami, na zewnątrz cerkwi czy kościoła nocowali. Była wtedy okazja żeby pogadać i wymienić wiadomości. - Te soboty spełniały wtedy taką rolę jak dzisiaj Nowiny czy Internet - śmieje się pan Marek.

Janina Kulczycka uzupełnia, że nocne rozmowy "ułatwiała" wcześniejsza wizyta w pobliskiej karczmie "U kościeła". Soboty, oprócz tego że dawały pielgrzymom schronienie, miały też znaczenie praktyczne: osłaniały podwaliny i podtrzymywały zrąb cerkwi.

W skład zespołu wchodzi jeszcze drewniana dzwonnica z przełomu XVI i XVII wieku. Ma ciekawą konstrukcję: wsparta na słupach, z wydatnymi izbicami kryta gontem i z charakterystycznym bardzo niskim wejściem. W okalający cerkiew kamienny mur wkomponowana jest kostnica i tzw. Dom Diaka z II poł. XIX w.

Przydatne adresy

Przydatne adresy

Przewodnictwo i klucze - Janina Kulczycka, tel. kom. 0 693 699 420
Starostwo Powiatowe w Lubaczowie,
ul. Jasna 1, 37-600 Lubaczów, tel. 016 632 87 00, fax. 016 632 87 09, e-mail: [email protected]

Bywała tu Zapolska

Na zadbanym zielonym trawniku wokół cerkwi bieleją intrygujące krzyże nagrobne z bruśnieńskiego wapienia. To ślady przycerkiewnego cmentarza. Wśród zachowanych nagrobków szczególną uwagę zwraca przepiękna wapienna płyta leżąca na trawie.

Napis w starocerkiewnosłowiańskim języku głosi, że tu spoczywają prochy szlachetnie urodzonej Katarzyny Eliaszowej Dubniewiczowej, wójtowej radrużkiej. Jak wieść gminna niesie, Katarzyna była piękną dziewczyną, gdy wpadła w tatarski jasyr. W dalekich krajach pokochał ją bogaty władca, a gdy zmarł, Katarzyna wróciła do rodzinnego Radruża w pozłacanej karocy i za przywiezione skarby fundowała cerkiew...

Ale to magiczne miejsce przyciągało nie tylko księżniczki. Bywała tu często słynna pisarka Gabriela Zapolska.

- Tutaj, pod murawą jest zasypane wejście do podziemnej krypty rodu Andruszewskich - pokazuje dr Wiśniewski. Odkopywane jest tylko na czas pogrzebu. Ostatnio pięć lat temu. To właśnie Jan Andruszewski był tym "magnesem", który przyciągał Zapolską do Radruża.