Nasza Loteria SR - pasek na kartach artykułów

Kirkut i synagoga w Lesku

Krzysztof Potaczała
FOT. KRZYSZTOF POTACZALA
Tysiące bogato zdobionych macew, drugie tyle leżących pod ziemią, a nad nimi kilkusetletnie drzewa. Wystarczy przekroczyć próg bramy, by odczuć niezwykłość tego miejsca - perły wśród żydowskich cmentarzy Podkarpacia.

Obok wyniosłej synagogi jeszcze tylko kirkut jest obowiązkowym punktem wycieczek zwiedzających Lesko. Trudno się dziwić: według Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego jest jednym z najstarszych zachowanych w Europie!

Jak zgłębić cmentarz

Leży na wschód od synagogi, na wzniesieniu u zbiegu ulic Moniuszki i Słowackiego. Prowadzą nań betonowe schodki. To po nich w 1995 r. wspięła się Małgorzata Rubel, mieszkająca w Paryżu Żydówka polskiego pochodzenia, i powzięła myśl o upamiętnieniu galicyjskich Żydów zgładzonych w 1942 r. przez hitlerowców w obozie w Bełżcu. Efektem tego pomysłu jest stojący na cmentarzu obelisk. Od niego należy rozpocząć wędrówkę po kirkucie.

- Byłem tu setki razy, ale każda wizyta niesie ze sobą nowe przemyślenia i nową wiedzę - mówi Andrzej Gąsiorowski, przewodnik turystyczny z Leska. - Sądzę, że nie wystarczy życia, aby dokładnie zgłębić cmentarz i poznać historię spoczywających na nim ludzi.

Najstarsza macewa

Najdawniejsze groby znajdują się w dolnej części wzniesienia. To tutaj w 1991 r. przy okazji sympozjum poświęconego Żydom galicyjskim odsłonięto najstarszą zachowaną macewę. Pochodzi z 1548 r. Podobno starsze w Polsce są tylko na kirkutach w Lublinie i w Szczebrzeszynie. Udało się nawet odczytać napis na kamiennej płycie.

Oto fragment: "Elizer, syn rabbiego Meszulema zm. we wtorek 9 tiszri 5309 tj. 11 września 1548 r. Tu spoczywa mąż bogobojny Elizer, syn Meszulema (pamięć sprawiedliwego niech będzie błogosławiona (…)".

Czy wiesz, że…

Czy wiesz, że…

- W leskiej synagodze mieści się obecnie galeria sztuki Bieszczadzkiego Domu Kultury. Swoje prace wystawiają tu głównie artyści bieszczadzcy. Organizowane są tu również wieczory autorskie twórców.

- Leski kirkut znajduje się na tzw. Szlaku Chasydzkim, obejmującym 22 miejscowości województwa podkarpackiego i lubelskiego. To szlak zachowanych żydowskich cmentarzy i innych materialnych pamiątek wiodący przez miasta, w których mieszkali ortodoksyjni Żydzi. Są plany, by wydłużyć go na Ukrainę.

Macewy pełne są różnorakich symboli. Np. w zależności od zawodu, jaki człowiek wykonywał. Mamy więc nożyce (wskazujące zapewne na krawca), ale też szafę biblioteczną z książkami, która zdradza, że w danym miejscu pochowany jest uczony w Torze i Talmudzie lub też sofer, czyli osoba przepisująca święte księgi.

Lew to znak plemienia Judy, ludu Izraela, symbol potęgi, siły, wyzwolenia i odkupienia. Jednorożec symbolizuje człowieka sprawiedliwego, jest również znakiem zbawienia. Na niektórych nagrobkach widoczne są też gołębie.

- To odniesienie do wierności i miłości małżeńskiej - tłumaczy Gąsiorowski. - Z kolei menora, czyli siedmioramienny świecznik, to symbol judaizmu.

Prawda ukryta w drzewie i w ziemi

Chodząc wąskimi ścieżkami cmentarza trzeba bardzo uważać, by nie podeptać nagrobków ledwo wystających z ziemi. Pokryte mchem wtapiają się w zarośla. Niekiedy widać połowę płyty, niekiedy zaledwie wierzchołek. W środkowej części kirkutu tajemnica - wrośnięta w kilkusetletni dąb macewa.

- Wiadomość o tym, kto jest tu pochowany i kim był za życia została na wieki ukryta w drzewie - kręci głową Gąsiorowski.

O setkach, a nawet tysiącach Żydów też nie dowiemy się niczego. Ich groby znajdują się głęboko pod ziemią. I nawet gdyby cmentarz przekopano, czego zakazuje żydowska tradycja, prace te byłyby próżne.

-Trzeba pamiętać, że w dawnych czasach tylko bogatsze rodziny stawiały swoim zmarłym kamienne nagrobki - wyjaśnia nasz przewodnik. - Biedniejsi byli upamiętniani drewnianymi, a jak wiadomo drewno gnije.

Jak dojechać

Jak dojechać

Do Leska trafić łatwo zarówno komunikacją prywatną, jak też autobusową. Najlepiej wysiąść w centrum miasta (autobusy jadące w kierunku Ustrzyk Dolnych i Soliny). Stąd już bardzo blisko do synagogi i na kirkut zlokalizowane w centrum Leska.

Kamień na kamieniu

Na leskim kirkucie zinwentaryzowano dotąd 2058 nagrobków. Jego historią zajmuje się m.in. Andrzej Trzciński, autor książki o największym żydowskim cmentarzu w Bieszczadach, wciąż kryjącym wiele zagadek.

- Przyjeżdża tu co pewien czas, fotografuje, notuje - mówi Gąsiorowski. - I niewykluczone, że wkrótce dowiemy się czegoś nowego o tym szczególnym miejscu.

Zwiedzając leski kirkut warto zwrócić uwagę na resztki widocznych jeszcze na niektórych macewach kolorów. Dawniej bogatsi Żydzi używali ich do zdobienia nagrobnych płyt. W górnej, najmłodszej części cmentarza, znajdziemy także macewy z okresu międzywojennego z dwujęzycznymi inskrypcjami: po hebrajsku i po polsku. Niemal na każdym grobie zobaczymy położone czyjąś ręką kamyki.

Obyczaj ten pochodzi prawdopodobnie sprzed tysięcy lat, kiedy zwłoki grzebano na pustyni. Zabezpieczenie miejsca pochówku kamieniami przed dzikimi zwierzętami było wyrazem szacunku dla zmarłego.

Żydzi zwyczajni i ortodoksi

Zabytkowy kirkut odwiedzają rocznie tysiące turystów z całej Europy, a także Żydzi z różnych zakątków świata, w tym najbardziej ortodoksyjni, czyli chasydzi (od słowa chasid - bogobojny). Nieprzypadkowo - przed wojną w Lesku i innych galicyjskich miasteczkach ruch chasydzki był bardzo silny.

- Dziś ci dziwnie ubrani ludzie, w długich płaszczach, w czarnych kapeluszach, z pejsami nie budzą już tak wielkich emocji jak jeszcze 20 lat temu, ale wciąż są dla miejscowych ciekawostką - opowiada rodowity lesczanin.

Czy to chasyd, czy zwykły Żyd, każdy po wyjściu z kirkutu musi umyć ręce. W tradycji żydowskiej cmentarz uważany jest za miejsce święte, lecz jednocześnie rytualnie nieczyste. Stąd przy kirkucie zawsze znajdowała się studnia. W Lesku stoi w pobliżu cmentarza, po drugiej stronie drogi. Można domniemywać, że do wojny miejscowi Żydzi właśnie tutaj dokonywali ablucji. Korzystają z niej obecnie także współcześni Żydzi odwiedzający leski kirkut.

Zagłada

Przed drugą wojną światową społeczność żydowska stanowiła większość mieszkańców Leska. Wszystko zmieniło się po wkroczeniu Niemców 24 czerwca 1941 r. Wiosną 1942 okupant utworzył getto. Jego likwidacja nastąpiła 14 sierpnia tego samego roku. Około stu osób (głównie starców i kalek) rozstrzelano na miejscowym kirkucie.

Resztę wywieziono do obozu zagłady w Zasławiu koło Zagórza, skąd część trafiła do obozu w Bełżcu. Według nieoficjalnych informacji z Holocaustu ocalało zaledwie kilkunastu lub kilkudziesięciu leskich Żydów.

Przydatne adresy

Przydatne adresy

- Centrum Informacji Turystycznej, ul. Rynek, tel. 013 469-66-95
- Bieszczadzki Dom Kultury, ul. Piłsudskiego 1, tel. 013 469-66-49.

Trzeba ratować synagogę

Będąc w Lesku nie sposób nie zatrzymać się przy okazałej synagodze z XVII w. Stoi u zbiegu ulic Berka Joselewicza i Moniuszki. Jest jedyną ocalałą z wojennej pożogi (były jeszcze dwie) i jedyną w Bieszczadach, której gruntownie nie przebudowano (tak jak np. w Ustrzykach Dolnych). Najpewniej pełniła przed wiekami także funkcje obronne i była włączona w system fortyfikacji miasta, a podczas wojny Niemcy użytkowali ją jako magazyn.

Wiadomo, że przed okupacją hitlerowską w synagodze odbywały się codzienne nabożeństwa poranne zwane Szachrit oraz wieczorne - Michna. Budynek nie był ogrzewany, toteż zimą nabożeństwa odprawiano tylko w piątkowe wieczory i w sobotnie przedpołudnia.

- To najpiękniejszy leski zabytek - zachwala Andrzej Gąsiorowski - ale martwi mnie, że zaczyna niszczeć. O, proszę spojrzeć. Na dachu oderwany fragment blachy, coraz mocniej zaczyna się sypać tynk… Synagoga, w przeciwieństwie do kirkutu, jest własnością gminy Lesko i to na niej spoczywa obowiązek jej ratowania.

Dołącz do nas na Facebooku!

Publikujemy najciekawsze artykuły, wydarzenia i konkursy. Jesteśmy tam gdzie nasi czytelnicy!

Polub nas na Facebooku!

Dołącz do nas na X!

Codziennie informujemy o ciekawostkach i aktualnych wydarzeniach.

Obserwuj nas na X!

Kontakt z redakcją

Byłeś świadkiem ważnego zdarzenia? Widziałeś coś interesującego? Zrobiłeś ciekawe zdjęcie lub wideo?

Napisz do nas!
Wideo
Wróć na nowiny24.pl Nowiny 24