Testy maturalne 2011. Język polski - część I - zadania

Przeczytaj uważnie tekst, a następnie odpowiedz na pytania. Odpowiadaj tylko na podstawie tekstu
i tylko własnymi słowami. Udzielaj tylu odpowiedzi, o ile jesteś proszony.
Ryszard Kapuściński - Lapidarium III (fragment)

1. Rzadko porusza się temat sumienia. Co prawda pojawia się on w filozofii, ale na ogół niesamodzielnie - najczęściej przy okazji rozważań o dobru i złu. Najprostszą propozycję przedkłada Freud, wedle którego sumienie jest przejmowanym z kultur mechanizmem rozróżniania, dokonywania wyborów, a zatem spersonalizowaniem, uwewnętrznieniern norm kulturowych. W podobnym duchu wypowiada się Nietzsche, który w Genealogii moralności stwierdził, że sumienie to coś narzuconego jednostce przez społeczeństwo i państwo, ponieważ człowiek z natury jest istotą agresywną, która musi dawać upust swym instynktom, wprowadzać w czyn swą wolę mocy. Społeczeństwo i państwo zatem kierują niszczycielskie instynkty człowieka do jego wnętrza i owa stłumiona agresja (albo autoagresja) nazywa się sumieniem. Dlatego Nietzsche mówi o sumieniu, które gryzie, sumieniu "nieczystym". Również potoczna intuicja przynosi pokrewne skojarzenia: mówimy "co masz na sumieniu?", "gryzie mnie sumienie". Myślimy o nim jako o tej części naszej osobowości, która funkcjonuje na zasadzie hamulca.

2. Pamiętajmy wszakże, że spotykamy się w świecie z bardzo różnym stopniem indywidualnej wrażliwości sumienia - istnieje typ człowieka o atrofii sumienia, okaleczonego uczuciowo. Do takiego człowieka, podobnie jak w przypadku kalectwa fizycznego, nie można mieć pretensji, że zachowuje się tak, a nie inaczej. Dobrze pokazuje to Dostojewski w Biesach i w Braciach Karamazow. Jest to zatem rodzaj psychicznego kalectwa, jak mawiają Anglicy - deficiency. Przykłady różnic w takiej wrażliwości są dość powszechne - niektórzy żołnierze w plutonach egzekucyjnych psychicznie cierpią, inni są od tego zupełnie wolni, pilot, który spuścił bombę atomową na Hiroszimę skończył w klasztorze, modląc się o przebaczenie, nie przeżywali zaś takich katuszy inni lotnicy. Dlatego próby masowego, standardowego wychowywania sumienia są raczej skazane na niepowodzenie.

3. Istnieją też kulturowe zabiegi nie dopuszczające do głosu sumienia. W Europie na przykład będzie to mechanizm uniewinniający: "Rozkaz to rozkaz". Oczywiście, u niektórych ludzi był to mechanizm kompletnego zakłamania, ale można sobie wyobrazić, że istnieli tacy, którzy bezrefleksyjnie wykonywali rozkazy - dlatego przekonuje mnie pogląd Hannah Arendt o banalności zła.

4. Sumienie jest pochodną stosunku do innego, dlatego trudno mówić o wychowywaniu sumienia jako takiego, w oderwaniu od drugiego człowieka. A zatem podstawową zasadą funkcjonowania zdrowego sumienia będzie biblijne: "Miłuj bliźniego jak siebie samego". Używając języka teologicznego można powiedzieć, że sumienie, jako zdolność rozróżniania dobra i zła, jest szczególnym rodzajem wrażliwości - łaską. Pojęcie to jednak niesie ze sobą rozmaite trudności związane z kwestią predestynacji, a zatem założeniem o bierności człowieka, dlatego wolę mówić o wrażliwości.

5. Kiedy podróżuję po świecie, utwierdzam się w przekonaniu. że choć pojęcie sumienia jest specyficzne dla kultury judeochrześcijańskiej, wrażliwość ta jest wspólna dla wszystkich ludzi.

6. Mimo różnic wrażliwości sumienia w odmiennych kulturach (np. w wielu społecznościach zemsta rodowa jest uznawana za kategorię absolutnie konstytutywną), wspólne dla wszystkich pozostaje pragnienie posiadania czystego sumienia wobec najbliższych, a także liczenie się z opinią wyrażaną przez bliskich. W kulturze afrykańskiej, jeżeli ktoś zostanie potępiony przez rodzinę, to nie pokaże się już nigdy w rodzinnej wiosce, bo nie zniósłby odrzucenia przez swe środowisko. Rodzina jest tą instytucją społeczną, w której przechowuje się sumienie - umożliwia zatem zachowanie gatunku. Natomiast wszelkie akty przekraczania granic rodziny pod wpływem impulsu sumienia są już łaską.

7. Zamiast rad na temat wychowywania sumienia chciałbym podzielić się przemyśleniami na temat szczególnych zaniedbań i zagrożeń, w ten sposób ujawnią się moje sposoby samowychowywania sumienia.

8. Współczynnik egoizmu świata rozwiniętego bardzo ostatnio się zwiększył i świadome lub nieświadome mechanizmy usypiania sumienia w tym świecie bardzo się usprawniły - na przykład usuwa się tematykę głodu (zarówno planetarnego, jak i lokalnego) z mediów. Dlaczego tak się dzieje? Świat konsumpcyjny chce spokojnie konsumować i aby osiągnąć ten spokój, musi zapomnieć o głodzie innych. Ciekawym mechanizmem jest delegowanie problemu sumienia do instytucji kościelnych i charytatywnych. Członkom tych instytucji czy organizacji został profesjonalnie przydzielony problem sumienia. W ten sposób świat rozwinięty zracjonalizował sobie problem: "My płacimy podatki, tym niech zajmą się fachowcy". Dlatego też uważam, że w sensie Jaspersowskiej winy metafizycznej - czyli uchybienia wobec solidarności z innymi - współcześnie mamy do czynienia z bardzo poważnym kryzysem.

9. Kiedy myślę o zagrożeniach, które niszczą sumienie, przede wszystkim nieufnie spoglądam na media. To one tak oswajają nas z cierpieniem, z przestępstwem, z morderstwem. Tak bardzo pozbawiają je otoczki grozy, niesamowitości, winy, zamieniając przemoc w widowisko, przez co usypiają sumienie i są w swej istocie antywychowawcze. Ten rys ludzkiej natury genialnie wychwycił Bolesław Miciński, który potępiał postawę: "A to ciekawe!" Jeżeli reagujemy na zło takim: "A to interesujące!", to - wedle niego - popełniamy tym samym etyczne wykroczenie, ponieważ sprowadzamy wszystko do widowiska, teatru.
Zadanie 1 (2 pkt)
W jakim celu Kapuściński, pisząc o sumieniu, powołuje się na wypowiedzi Freuda
i Nietschego? Podaj dwa argumenty.

Zadanie 2 (1 pkt)
Czym jest sumienie na podst. akapitu 1.?

Zadanie 3 (2 pkt)
Wyjaśnij znaczenie dwóch związków frazeologicznych z wyrazem "sumienie", użytych przez Kapuścińskiego w akapicie 1.

Zadanie 4 (1 pkt)
Dlaczego próby ogólnego wychowywania sumienia są - wg Kapuścińskiego - skazane na niepowodzenie? (akapit 2.)

Zadanie 5 (1 pkt)
Czemu służy przywołanie powieści Dostojewskiego w akapicie 2.?

Zadanie 6 (1 pkt)
Wyjaśnij, w kontekście akapitu 3., wyrażenie "Rozkaz to rozkaz".

Zadanie 7 (1 pkt)
Wymień dwie cechy sumienia na podstawie akapitu 4.

Zadanie 8 (1 pkt)
Jakie doświadczenia z podróży formułuje autor w akapicie 5.?

Zadanie 9 (1 pkt)
Jakie wspólne cechy wrażliwości sumienia istnieją w odmiennych kulturach? (akapit 6.)

Zadanie 10 (2 pkt)
Nazwij funkcję języka występującą w akapitach 5 i 7. Podaj argument uzasadniający wybór.
a) informacyjna
b) ekspresywna
c) perswazyjna
d) poetycka

Zadanie 11 (2 pkt)
Podaj trzy argumenty uzasadniające opinię, że świat konsumpcyjny usypia sumienie
(akapit 8.).

Zadanie 12 (1 pkt)
Dlaczego Kapuściński uważa, że media niszczą sumienie? (akapit 9.)

Zadanie 13 (2 pkt)
Spośród podanych sformułowań wybierz trzy charakterystyczne przede wszystkim dla stylu naukowego:
usypianie sumienia, spersonalizowanie norm kulturowych, atrofia sumienia, czyste sumienie, predestynacja, natura ludzka.

Zadanie 14 (2 pkt)
Które zdanie jest informacją, a które opinią? Zakreśl prawidłową odpowiedź.
a) Pilot, który spuścił bombę atomową na Hiroszimę skończył w klasztorze, modląc się o przebaczenie. I/O
b) W wielu społecznościach zemsta rodowa jest uznawana za kategorię absolutnie konstytutywną. I/O
c) Świat konsumpcyjny chce spokojnie konsumować i aby osiągnąć ten spokój, musi zapomnieć
o głodzie innych. I/O