Marzanna i strach polny. Czy te kukły coś łączy?

Kukła kobiety, którą tradycja każe nam przyszykować na 21 marca, czyli pierwszy dzień wiosny, to personifikacja znienawidzonej zimy. Ma mieć cechy antropomorficzne, musi przypominać postać ludzką. Marzanną nazwał ją w swych "Rocznikach" słynny kronikarz z XV w. Jan Długosz.

Wedle niego miała być jedną z boginek, której kult odprawiała słowiańska ludność na naszych terenach w okresie przedchrześcijańskim ale też i długo po chrzcie Polski. Długosz skojarzył jej kult z rzymską Cererą, patronką urodzaju. Inne nazwy słomiano-szmacianej kukły to Dziewanna (Długosz kojarzył ją z rzymską Dianą), albo Morena, Marena, Mora.

Nazwa Marzanna wywodzi się z pradawnego członu: mar, mor, co oznacza śmierć. Traktowano też marzannę jako symbolizującą śmierć demonkę, co obrazują stosowane przez lud określenia: Śmierć, Śmiertka lub Śmiercicha.

Spalenie kukły marzanny, czy też jej utopienie podczas magicznego rytuału, było symbolicznym jej uśmierceniem. Często stosowano oba sposoby naraz. Magia ta miała przepędzić zimę i sprowokować nadejście wiosny.

Obrzęd odprawiano hucznie przy wrzawie, śpiewie i muzyce. Unicestwienie Marzanny było elementem kilkudniowego cyklu obrzędowego zwanego Jarym Świętem (Godami), który przypadał właśnie na okres przejścia z zimy na wiosnę.

Jak na patronkę zimy przystało, Marzanna musiała wyglądać dostojnie. Często ponadnaturalnych rozmiarów kukła była bogato zdobiona. U jej szyi wieszano korale, całą owijano białym płótnem, dodawano wstążki i wypychano słomą.

Odprowadzano ją w barwnej paradzie. Uczestnicy pochodu trzymali w rękach gałązki jałowca, który w symbolice ludowej obdarzony był wieloma znaczeniami. Marzanna była podtapiana w każdej napotkanej wodzie, a wieczorem przejmowała ją młodzież, która podpalała kukłę, a następnie topiła w pobliskim akwenie.

To że Długosz kojarzył Dziewannę z Dianą, czy też Marzannę z Cererą, nie było dziełem przypadku. Diana patronowała florze i faunie, z kolei Cerera była boginią urodzaju. Obydwie opiekowały się sferami natury, miały związek z archaicznym kultem Matki Ziemi. Czy jednak rytuał topienia Marzanny, który skądinąd przywodzi na myśl kult oddawany Dianie i Cererze, może mieć swe źródła w antycznym Rzymie?

Wydaje się, że to jednak zwyczaj ludowy mający swój rodowód w średniowieczu. Być może jest reminiscencją dawnych czasów przedchrześcijańskich. W pamięci ludu mógł się zachować kult jakiejś tajemniczej postaci boskiej lub demonicznej symbolizującej koniec zimy i początek wiosny, a odnoszący się jednocześnie do kultu urodzaju i płodności.

Do dziś, oprócz topienia Marzanny, istnieje także inny zwyczaj, w którym pogodzić można archaiczny kult urodzaju i płodności oraz kult kukły urosły do rangi sztuki ludowej. Na dodatek powiązać go możemy z dorocznym rytuałem zabaw i celebry, jaki ma miejsce 21 marca. Mowa o strachach polnych.

To ciekawe zjawisko, nieco bagatelizowane przez antropologów i etnografów, budzi coraz większe zainteresowanie. Zagadnieniem zajmują się m.in. Aleksander Bielenda oraz autor tego artykułu, badacze związani z Muzeum Regionalnym w Lubeni z siedzibą w Sołonce. O rytuale i dziejach stracha polnego pisał już Bielenda w albumie wydanym w 2013 roku. Przy muzeum w Lubeni stworzył on unikatową stałą ekspozycję strachów polnych.

Do czego prowadzą wnioski z badań? Otóż zwyczaj stawiania strachów polnych ma o wiele starszy rodowód niż mogłoby się wydawać i posiada bardzo rozbudowaną symbolikę.

Inny ważny wniosek - tematyce strachów polnych jest bliski motyw Marzanny. W obydwu przypadkach mamy do czynienia z kukłami antropomorficznymi. W obydwu stosuje się podobne materiały, a więc słomę, szmaty, kij na krzyż, ozdoby.

Podobieństw możemy doszukać się też w rytuałach. Według prawideł ludowych, kiedy kończył się sezon rolniczy, stracha należało zdjąć z pola, sadu czy ogrodu, a następnie zniszczyć poprzez spalenie. Podobnie zwykle kończy kukła Marzanny.

Idźmy dalej. Jan Długosz porównuje Marzannę do rzymskiej Cerery, bogini urodzaju, a także poprzez Dziewannę do kultu Diany - patronki natury. Kulty te odnoszą się do sfer naturalnych, związanych z Ziemią, płodnością i urodzajem.

Również i strach polny podlegał tym samym sferom. Była to kukła stawiana na początku sezonu rolniczego jako strażnik upraw. Obydwa rytuały odbywały się mniej więcej w tym samym czasie, a więc na początku wiosny, w okolicach Jarego Święta.

Jeśli Marzanna miała związek ze światem zmarłych, co sugeruje etymologia jej imienia, to podobny związek miał strach polny, bowiem jego żywot na polu uprawnym kończył się mniej więcej w okolicach 1 listopada, a więc Wszystkich Świętych i Zaduszek. Związek Marzanny i stracha z motywem śmierci mogą potwierdzać uwagi religioznawcy Andrzeja Szyjewskiego, iż niegdyś w Polsce kultywowano dwa w roku święta zmarłych - jedno późną jesienią, a drugie wczesną wiosną.

Ciekawostką jest to, iż pod Rzeszowem strachy polne nazywano "dziadami". To nasuwa skojarzenie ze starosłowiańskim misterium na cześć zmarłych, które zresztą stało się motywem cyklu dramatów pióra Adama Mickiewicza.

Zestawiając ze sobą Marzannę i strachy polne można pokusić się o stwierdzenie, że popkulturowe "strachy na wróble" tak często bagatelizowane, wyśmiewane, podobnie jak Marzanna, są symbolicznym przedłużeniem Śmiercichy. Znajduje to wyraz zarówno w formie, jak i w obydwu obrządkach.